Turski istoričari ispravljaju grešku srpskih kolega: Niška tvrđava rekonstruisana pre Požarevačkog mira

U poslednjih nekoliko godina turski istoričari intenzivno su istraživali Nišku tvrđavu koristeći podatke iz osmanskih arhiva, što je dovelo do značajnog korigovanja dosadašnjih tvrdnji prisutnih u našim naučnim publikacijama i školskim udžbenicima. Dok je u domaćoj istoriografiji bila uvrežena teza da je rekonstrukcija Niške tvrđave usledila tek nakon Požarevačkog mira 1718. godine, kada je podignut takozvani „Hisar“, turski izvori iznose argumente da je obnova započeta čak dve godine ranije, odnosno već 1716. godine.

Razlozi zbog kojih su Osmanlije rekonstruisale Nišku tvrđavu pre Požarevačkog mira

Godina 1716. označila je početak novog Austro-turskog rata, koji će trajati sve do sklapanja Požarevačkog mira, a tradicionalno se smatralo da je tek gubitak Beograda tim mirom povećao strateški značaj Niša. Međutim, prema najnovijim analizama turskih istoričara, upravo neposredno pred početak rata Osmanlije su odlučile da obnove Nišku tvrđavu, predviđajući mogućnost da će Austrija prekinuti mir uspostavljen Karlovačkim mirom iz 1699. godine, ali i zbog sve većih problema u plovidbi rekom Dunav, koju su Osmanlije nazivali Tuna. Zbog čestih poremećaja na Dunavu bilo je neophodno osigurati kopnene trgovačke rute koje su prolazile preko Niša i Vidina, te se javila hitna potreba da se upravo Niš učvrsti kao ključna tačka ovog tranzitnog puta.

Kako je određeno kako će izgledati obnovljena Niška tvrđava?

U Osmanskom carstvu projekte fortifikacija realizovao je Državni arhitektonski biro poznat kao Hassa Mimarlar Ocağı, koji je nadgledao sve velike građevinske poduhvate u carstvu, uključujući i najvažnije vojne utvrde. Već početkom 1716. godine u Niš su poslati specijalni istražitelji pod nazivom erbâb-u vukûf, čija je dužnost bila da procene postojeće stanje tvrđave i daju preporuke za njenu obnovu. Istražitelji su ustanovili da je Niška tvrđava u tom trenutku bila gotovo u potpunosti devastirana, prepuštena zubu vremena i vojnih razaranja, ali su predložili da se njena rekonstrukcija sprovede prema planovima austrijske tvrđave koju su još 1690. godine projektovali inženjeri Luiđi i Nikolo Peroni, čiji su radovi bili poznati čak i u osmanskim arhitektonskim krugovima.

Da su ove procene bile tačne potvrđuje i poslanstvo grofa Huga Virmonta, koje je posetilo Niš tokom leta 1719. godine. Tom prilikom, kapetan Obšelvic načinio je iscrpan izveštaj praćen planom tvrđave, u kojem detaljno opisuje fortifikacione elemente koji su očigledno bazirani na austrijskim planovima iz 1690. i 1693. godine, ali proširene u obimu. Nažalost, domaća istoriografija nepravedno je zapostavila ime kapetana Obšelvica, a njegove podatke netačno povezivala sa takozvanim „italijanskim planom“. Danas je, zahvaljujući nemačkim istoričarima i dodatnim istraživanjima, jasno da se zapravo radilo o „špijunskim planovima“ objavljenim u Beču 1719. i 1720. godine.

Finansiranje obnove i troškovi rekonstrukcije Niške tvrđave

Za obnovu Niške tvrđave, Osmansko carstvo je precizno definisalo teritorije iz kojih će biti angažovana radna snaga, a prema planu bilo je predviđeno da iz različitih oblasti Rumelije stigne ukupno 500 radnika na gradilište. Osim običnih radnika, u projektovanju i izgradnji su učestvovali specijalizovani majstori – 50 zidara i 60 stručnjaka za pečenje kreča, čija je dnevnica iznosila po 30 akči, dok su obični radnici dobijali 18 akči dnevno.

Za potrebe rekonstrukcije bili su angažovani i stolari, njih 100, kao i 10 kamenorezaca, koji su za svoj rad takođe primali dnevnice od 30 akči. Ukupan broj radnika zaposlenih na ovom projektu bio je impresivan – čak 720 ljudi. Njima je bio dodeljen i učitelj za zidanje, sa dnevnim honorarom od 80 akči, što je bilo finansirano direktno iz državne kase. Pored radne snage, angažovano je 444 transportnih kola, a za potrebe gradilišta obezbeđeno je 2.500 drvenih lopata, 1.000 krampova, 2.500 vreća i 200 kantara gvožđa iz Sofije. Samo za dnevnice radnika ukupno je bilo potrebno isplatiti 12.000 kuruša.

Tok i realizacija rekonstrukcije Niške tvrđave

Rekonstrukciju tvrđave inicijalno je vodio Halil Paša, tadašnji čuvar Beograda, ali je ubrzo nadzor preuzeo Hadži Abdurrahman Ağa. Radovi su počeli 23. novembra 1716. godine i najpre su obuhvatili čišćenje rovova, u čemu je učestvovalo lokalno stanovništvo, dok je za izgradnju palisadne ograde bilo predviđeno korišćenje čak 36.000 drvenih stabala, od kojih je samo 3.000 pribavljeno lokalno, a ostatak je dopremljen iz drugih provincija.

Pored palisade, gradili su se četiri glavna ulaza u tvrđavu, četiri manja prolaza i osam stražarnica, što je zahtevalo dodatni rad 40 stolara i 200 pomoćnih radnika. Posebna pažnja posvećena je obradi i postavljanju šaranpola – drvenih stubova zašiljenih vrhova dužine između 6 i 8 zira (0,75 m po ziri), koji su ojačavani zemljanim nasipima i drvenim letvama. Materijal za ove radove dopreman je iz Niša, Šehirköya, Ürgüpa i Leskovca, a činilo ga je 2.080 zaprega hrastovih grančica, 705 zaprega drvenih letvi i 250 zaprega vrbovih grančica.

Zahvaljujući intenzivnim radovima i dobrom planiranju, rekonstrukcija Niške tvrđave uspešno je privedena kraju već 7. februara 1717. godine, čime je Niš dobio najveće fortifikaciono zdanje u svojoj istoriji, koje se po prvi put prostiralo i na levu obalu reke, štiteći i varoški deo grada.

Ovaj članak bazira se na doktorskoj tezi 

Rekonstrukcija niške tvrđave 1716-1717.

Dr Bakir  GÖKPINAR,  Istanbul 2019.